Yuxusuzluq, digər adı ilə ‘insomni’ ən tez-tez görülən yuxu xəstəliyidir. Yuxuya dalmaqa çətinlik, gecə dəfələrlə yuxudan oyanma və ya çox erkən saatda oyanıb təkrar yata bilməmə şəklində ortaya çıxır.
Yuxu Problemləri və Müalicələri
Suallarınız üçün bizə müraciət edin.
- ƏLAQƏ SAXLAYIN
Yuxu Problemləri və Müalicələri
İnsomni xəstələrində yuxuya dalma mövzusunda kifayət qədər imkan və şərait olmasına baxmayaraq yuxuya dala bilməmə problemi vardır. Səhər qalxdıqlarında özlərini dincələnmiş və dinc hiss etmirlər. Günboyu da özlərini yorğun, yuxulu və əsəbi hiss edə bilərlər. Apardıqları işə diqqət yetirməkdə çətinlik çəkirlər.
Yuxusuzluq problemi yaşayan şəxslər adətən gərgin, narahatçıl şəxslərdir. Yuxu üçün yatağa yatdıqlarında, tipik olaraq gün ərzində və keçmişdə yaşadığı mövzuları düşünürlər. Ertəsi gün edəcəkləri işlərlə bağlı zehni məşğuliyyətlər içində olurlar. Yuxu üçün çalışırlar, lakin bu düşüncələr səbəbindən yata bilməmək onları bunaldır.
Yatağa yatdıqlarında yuxuya dalmaqa çətinlik çəkmələrinə baxmayaraq, oturdaqları yerdə televizora baxarkən və ya başqa rütubətsiz işlər zamanı asanlıqla yuxuya dala bilərlər. Televizor qarşısında yuxuya dala bilən insomni xəstələri, yatmaq üçün gecə paltarlarını geyinib yataqlarına keçdiklərində yuxuları yenə qaçır və yuxu çalışmasına baxmayaraq yata bilmirlər.
Həmçinin evlərindən uzaq olduqlarında yuxuya rahatca dala bilərlər.
YUXU RİTM POZĞUNLUQLARI
Normal, sağlam şəxslərdə yuxunun adi və təbii bir ritmi vardır. Əgər bu ritm müntəzəm işləsə, sağlam bir yuxu yuxa bilərik və yaxşı bir günə başlaya bilərik.
Lakin, şəxsin sosial mühiti, iş şəraiti ilə səyahətlər və bəzi xəstəliklər bu ritmi poza bilər. Belə vəziyyətlərdə gec yatma və gec qalxma, çox erkən yatıb çox erkən qalxma, gecə yatılması lazım olan dövrdə oyaq qalıb gündüz yatma kimi, normal yuxu ritmindən tamamilə fərqli, pozulmuş bir ritm ortaya çıxa bilər. Yuxu ritm pozğunluqlarının xəstə tərəfindən fərqinə varılması, həkim tərəfindən düzgün tanınması müalicə edilə bilməsi üçün olduqca vacibdir.
Vardiyalı İşə Bağlı Yuxu Pozğunluğu
Adından da başa düşüləcəyi kimi, bu yuxu ritm pozğunluğu vardiyalı işləyən şəxslərdə ortaya çıxır. Gecə vardiyasında işləyən şəxslərdə müəyyən miqdarda parlaq işıq alınması olduqca təsirlidir. Həmçinin gecə vardiyası öncəsi kafein və madafinil kimi stimulan dərmanlar da yuxu mütəxəssisi həkimlərin təklifi ilə istifadə edilə bilər. Vardiya öncəsi və vardiya zamanı kafein alımı ilə birlikdə aparılacaq ‘strateji məhməələr’ də vardiya oyaqlığı və performansını artırmaqda olduqca təsirlidir. Vardiya çıxışında, gündüz evə gedərkən tünd günəş eynəyi istifadə edilməsi olduqca vacibdir. Evə gedildiyində yatak otağı və yatak şəraiti (otağın istiliyi, işığı, səs izolyasiyası və s.) gecəyə görə tənzimlənməlidir. Telefon, qapı zəngi kimi qıcıqlandırıcılar söndürülməlidir. Gecə vardiyası səhəri yatılacaq yuxu üçün, yuxu mütəxəssisi həkimin təklif edəcəyi vaxtda və dozda ‘melatonin’ istifadəsi də yuxuya dalmaqda və yuxu keyfiyyətində müsbət təsirlər təmin edə bilər.
Jet Lag Yuxu Pozğunluğu
Jet Lag yuxu pozğunluğu, xüsusilə iş səyahətləri səbəbilə, uzun təyyarə səyahətləri edən və dünya üzərindəki müxtəlif vaxt zonları arasında tez-tez keçid edən şəxslərdə görülür. Vaxt zonaları arasında tez-tez baş verən keçidlər səbəbindən, bu şəxslərin getdikləri yerin vaxt zonasına uyğunlaşması çətinləşir və yuxu ritimləri pozulur. Gedilən yerdə, şərqə doğru və ya qərbə doğru səyahət etməyə və dəyişdirilən vaxt zonasına görə işığa məruz qalmağa ehtiyac ola biləcəyi kimi, işıqdan çəkinmək də lazım gələ bilər. Əgər işığa ehtiyac varsa bu ehtiyac, gün işığı ilə və ya təmin ediləcək bir işıq mənbəyi ilə aradan qaldırıla bilər. Qaranlıq ehtiyacı varsa, qaranlıq bir otaq və ya tünd günəş eynəyi kömək edəcək. Həmçinin, gedilən yerdə, şəxsin öz evindəki proqramı davam etdirməsi də jet lag yuxu pozğunluğuna bağlı problemlərin öhdəsindən gəlməyə kömək edəcək. Melatonin də jet lag yuxu pozğunluğunun müalicəsində olduqca təsirlidir. Lakin istifadə şəkli və dozu, gedilən yerə və istiqamətə görə, dəyişdirilən saat zonasına görə yuxu mütəxəssisi həkim tərəfindən müəyyən edilməlidir. Qıcıqlandırıcı (stimulan) bəzi dərman və maddələr ilə bəzi sakitləşdirici (sedatif) dərmanlar da jet lag yuxu pozğunluğunun müalicəsində tercih edilə bilər.
Gecikmiş Yuxu Fazası Pozğunluğu
Şəxslərin, normalda yatması lazım olan yuxu saatlarını davamlı olaraq təxir etmələri ilə ortaya çıxır. Yatmaları lazım olan saatdan çox gec saatda yatırlar və qalxmaları lazım olan saatdan çox gec saatda qalxmağa başlayırlar. Səhərə yaxın yatırlar. Səhər çox gec saatlarda və ya günortadan sonra oyanırlar. Yuxu keyfiyyətləri və yuxu müddətləri normaldır. Lakin iş və məktəb həyatına görə yatma və oyanma saatlarını tənzimləmək məcburiyyətində qaldıqlarında yuxusuzluq və gündüz həddindən artıq yuxululuq yaşayırlar. Xüsusilə gənclərdə və yeniyetməlik dövrünə keçid vaxtlarında başlayır. Bu yaşlarda daha tez-tez görülür.
Müalicə
Əvvəlcə yuxunu yaxşılaşdıran bəzi tədbirlər alınmalıdır. Gecə yatağa girildiyində ağıllı telefon, tablet və kompüter kimi ‘mavi işıq’ yayaraq ‘oyaqlığı artıran’ cihazlar istifadə edilməməlidir. Həftə içi qalxış saatları sabitlənməli, həftə sonu da gec qalxılmamalıdır. Həftə sonları da ən gec 08-09 axşam saatlərində qalxılmış olunmalıdır. Axşam saatlərına yaxın vaxtlarda heç vaxt çay, qəhvə, kafeinli içkilər və enerji içkiləri istifadə edilməməlidir. Yuxuya yaxın saatlarda aparılan məşqlərdən çəkinilməli və digər yuxu gigiyena qaydalarına əməl edilməlidir.
– Səhər İşıq Müalicəsi (Fototerapiya) Səhər saatlərində (06-09 arası) müəyyən dozlarda, düzgün dozlarda və müddətdə verilən lux işıq terapiyası ilə səhər oyanma təmin edilərək yuxu ritmi tənzimlənə bilər.
– Kronoterapiya Yuxu saatının, xüsusi texnikalarla, müəyyən fasilələrlə daha erkən saata alınması prinsipinə əsaslanır. Beləliklə yuxunun pozulmuş ritminin düzəldilməsi hədəflənir.
– Melatonin Melatonin yuxu hormonu olaraq təyin edilə bilər. Günün müəyyən saatlərində, müəyyən dozlarda istifadə edilən melatonin yuxu saatını erkənə çəkməkdə olduqca təsirli ola bilər.
Erkən Yuxu – Oyaqlıq Fazası Pozğunluğu (Səhərçilər)
Bu şəxslər çox erkən yatırlar. Lakin qalxılması lazım saatdan da çox erkən qalxırlar. Depressiyası olan şəxslərdə və yaşlılarda tez-tez görülür. Səhər erkən oyanma yaşla birlikdə getdikcə artar. Erkən yuxu – oyaqlıq fazası pozğunluğu olan şəxslərdə erkən oyanıldığı üçün, adətən yuxunun son iki saatı yatılmır. Yuxu müddəti azalır. Yuxu keyfiyyəti də aşağıdır. Bu yuxu ritm pozğunluğunda tüpürcək, qan və siydikdə yuxu hormonu (melatonin) parçalanma məhsulları artmış olaraq müəyyən edilə bilər. Qan, siydik və tüpürcəkdə bu parçalanma məhsullarının araşdırılması diaqnozda istifadə edilə bilər. Həmçinin, yuxuya aid bədən istiliyi dəyişiklikləri izlənilərək də erkən yuxu – oyaqlıq fazası pozğunluğu müəyyən edilə bilər.
Müalicə – Kronoterapiya üsulu ilə yuxu başlanğıcının hər gün bir neçə saat irəli alınması təmin edilə bilər. – Vaxt Tənzimlənmiş İşıq Müalicəsi (Fototerapiya) axşam saatlərində, müəyyən müddətdə və müəyyən dozlarda tətbiq edildiyində erkən yatmanın qarşısı alına bilər. Həmçinin, yuxu zamanı bağlı gözlərə qıcıqlandırıcı təsir göstərən ‘parlaq işıqlı maska’ tətbiqinə imkan tanıyan aparatlar da yaxın gələcəkdə istifadəyə daxil olacaq. Lakin işıq müalicəsinə mütləq həkim qərar verməlidir. Çünkü işığa həssaslıq yaradan dərmanlar istifadə edən xəstələrdə və ya işığa həssaslıq yaradan xəstəliyi (göz xəstəlikləri, bəzi sistemik xəstəliklər və s.) olanlarda mənfi təsirləri ola bilər. – Melatonin səhər erkən oyanma zamanı aşağı dozda istifadə edilə bilər. Mütləq yuxu mütəxəssisi həkim nəzarətində və münasib dozda istifadə edilməlidir. Aşağı dozlarda belə, ürək-damar sistemində, mədə-bağırsaq sistemində və dəridə mənfi təsirləri ola biləcəyi unutulmamalıdır. – Bəzi qıcıqlandırıcı (stimulan) və sakitləşdirici (sedatif-hipnotik) dərmanlar da müalicədə istifadə edilə bilər. – Həmçinin müalicə zamanı məhməələrin qarşısı alınmalı, yuxu gigiyena qaydalarına əməl edilməli və yuxu gündəlikləri tutulmalıdır.
Düzensiz Yuxu – Oyaqlıq Ritmi Pozğunluğu
Xəstələrin yanı sıra, xüsusilə xəstəyə qulluq edən şəxslərdə də görülə bilər. Şəxsin gecə yuxu yatması lazım olan dövrdə yuxusuzluq, gündüz həddindən artıq yuxululuq və ya ikisinin birlikdə olduğu bir vəziyyətdir. Digər ritm pozğunluqları kimi, 24 saat ərzində müntəzəm bir ritm pozğunluğu yoxdur. Düzensiz bir ritm vardır.
Müalicə Düzensiz yuxu – oyaqlıq ritmi pozğunluğunun müalicəsi asan deyil. Müalicənin məntiqində, yuxu mütəxəssisi həkim tərəfindən, şəxsə özgü olaraq müəyyən edilən, gündüz oyaqlığı, gecə isə yuxunu gücləndirilməyə yönəlik yanaşmalar vardır.
– Davranışsal Üsullar Yuxu gigiyenası təhsili verilərək, yuxu məhdudlaşdırılması və yuxunu azaldan qıcıqlandırıcıların nəzarəti yoluna gedilə bilər. Gündüz məhməələrindən çəkinmək, yuxu və yemək saatlarını tənzimləmək olduqca vacibdir.
– Davamlı Parlaq İşıq Tətbiqi (Fototerapiya) Tez-tez istifadə edilən və ən təsirli müalicə üsullarından birisidir. İşıq müalicəsinin vaxtlanması çox vacibdir. Bu səbəbdən, xəstənin xüsusiyyətində, yuxu mütəxəssisi həkimin müəyyən edəcəyi müddətdə və dozda tətbiq edilməlidir.
– Melatonin və Melatonin Bənzəri (Aqonist) Dərmanlar Münasib doz və vaxtda işıq müalicəsi ilə birlikdə istifadə edildiyində təsirli ola bilər. Həmçinin yuxu vaxtlaşdırma müalicəsi kronoterapiya da bir müalicə seçimidir.
YUXU GİGİYENA QAYDALARI
Yaxşı və sağlam həyat üçün keyfiyyətli və yaxşı yuxu şərtdir. Yaxşı bir yuxu gigiyenası; şəxsin yuxusunu düzəldə bilər. Yuxu gigiyenasının təmin edilməsinə baxmayaraq hələ də yuxusuzluq davam edirsə və bu müddət 4-6 həftəni əhatə edir və ya keçirsə; bu mövzuda mütəxəssis bir həkim və quruma (Yuxu Mərkəzinə) müraciət edilməlidir.
- Yuxu öncəsi həddindən artıq yemək yemək və ya aclıqdan çəkinilməlidir. Hər iki vəziyyət metabolizmi sürətləndirir. Aclıq hissi vəziyyətində yüngül şeylər; məsələn: qatıq-kraker və s.) yeyilə bilər.
- Kafein-siqaret və alkoqol istifadəsi yuxunu mənfi istiqamətdə təsir edir. Yuxu saatından ən azı 4-6 saat əvvəl; həddindən artıq qəhvə – tütün – alkoqol və turşulu içkilər istehlak edilməməlidir.
- Yuxu öncəsi şəxsi stresə sala biləcək vəziyyətlərdən, həddindən artıq zehni və bədən fəaliyyətlərindən çəkinilməlidir. Edilməsi lazım olan planlar (ertəsi gün və ya işlə bağlı); yuxudan əvvəl başqa bir otaqda edilməli, yuxu öncəsi bütün problemlər yazılaraq həll edilməyə çalışılmalıdır. Əgər varsa; müntəzəm olaraq aparılan idman fəaliyyətləri; tercihen səhərlər və ya günorta saatlərində aparılmalı, ən gec yuxu saatından 6 saat əvvəl bu fəaliyyətlər tamamlanmış olmalıdır. Həftədə 3 dəfə ən azı 30 dəqiqə məşq xəstələrə tövsiyə edilməlidir.
- Gecə yuxuya başlamaqda çətinlik çəkilirsə; gündüz yuxusundan çəkinilməli, əgər lazımdırsa saat 15.00 öncəsi və 20 dəq. dan artıq yatılmamalıdır. 65 yaş üzərindəki şəxslərin 30 dəqiqəni keçməmək şərti ilə gündüz yuxularına icazə verilə bilər. Lakin 30 dəq. i aşan yuxu tövsiyə edilmir. Axşam saatlərində aparılan məhməələrdən və “gözəlləşmə” yuxularından çəkinilməlidir.
- Yatak otağı yalnız ‘yatmaq’ məqsədi ilə istifadə edilməlidir. Loş işıq və səssiz bir mühit olmalı, həddindən artıq isti və ya soyuq olmamalıdır. Yatak otağında; çox parlaq və ağ işıq; gündüz təsiri yaradaraq oyaqlığa səbəb olur.
- Yatak otağının havası; kifayət qədər və təmiz olmalıdır. Təmiz hava yuxu gətirir. Həddindən artıq quru (burun mukozasında qurumağa səbəb olur), həddindən artıq nəmli (tərləməyə səbəb olur) və tozlu mühitlərdən çəkinilməlidir.
- Yatak otağının istiliyi; 22-24 dərəcə arasında olmalıdır. 24 dərəcə üzəri isti otaq; narahatlığa səbəb olarkən, soyuq isə yuxuya dalmağı çətinləşdirir, tez-tez oyanmalara və narahat edici yuxulara səbəb olur. 12 dərəcə altındakı mühitlər narahat edici soyuq olaraq qəbul edilir.
- Yuxunu maneə törədə biləcək və ya yuxu quruluşunu pozma ehtimalı olan dərmanlardan (diuretiklər-psikostimulan dərmanlar) uzaq durulmalıdır.
- Yuxudan ən azı 1 saat əvvəl bir boşalma dövrü yaradılmalıdır. Bunun təmin edilməsində; boşalma məşqləri, ilıq duş alma, yuxuya dalmağı asanlaşdırmaq üçün yuxu öncəsi fərqli bir otaqda kitab oxumaq, klassik musiqi dinləmək təsirli ola bilər. Boşalma; bir günlük proqramın hissəsi olmalı və müntəzəm tətbiq edilməlidir.
- Yuxu saatlarına mümkün olduqca sadiq qalınmalı, həftə sonları və tətillərdə belə eyni saatlarda yatıb-eyni saatlarda qalxmağa diqqət edilməlidir.
- Yalnız yuxu gəldiyi vaxt yuxuya çalışılmalı, əgər yata bilmirsə yataqdan qalxmalı və yuxu gələnə qədər də yatağa geri dönülməməlidir.
- Yuxunun yatılacağı mühit (yatak-yastıq-yorğan üçlüyü) rahat olmalıdır. İstifadə edilən materialların gigiyenik olması, çox sərt və ya yumşaq, çox qalın və ya nazik olmamaları lazımdır. Qalın bir yorğan; bədən istiliyini artıraraq gecə tərləmələrinə və yuxu bölünmələrinə səbəb ola biləcəyi kimi, nazik bir yorğan ilə də üşümək və narahat edici yuxular səbəbilə yuxuda tez-tez bölünmələr ola bilər. Yatak; elastik və ortopedik olmalı, deformasiyaya uğramamış olmalıdır.
NARAHAT AYAQ SİNDROMU VƏ MÜALİCƏSİ
Narahat Ayaqlar Sindromu (NAS), ayaqlarda narahatlıq hissi ilə ortaya çıxan, yuxusuzluğa səbəb ola bilən və həyat keyfiyyətini aşağı salan bir vəziyyət olaraq təyin edilə bilər.
Böyük yaşlarda ortaya çıxa biləcəyi kimi, gənc yaşlarda hətta uşaqlıq dövründə belə görülə bilər. Düzgün diaqnoz qoyula bilmədiyində, xüsusilə uşaqlıq dövründə ortaya çıxan narahat ayaq sindromu səhvən ‘diqqət çatışmazlığı hiperaktivlik pozğunluğu’ və ya ‘böyümə ağrıları’ ilə qarışdırıla bilər.
Narahat ayaqlar sindromu tez-tez görülür. Ölkəmizdə görülmə tezliyi 3% civarındadır.
NAS olan xəstələr adətən şikayətlərini təsvir etməkdə çətinlik çəkirlər. NAS əlamətləri, ayaqlarda, xüsusilə axşam saatlərində və hərəkətsiz qalınca ortaya çıxan narahatlıq hissi, gərilmə hissi, gərmə hissi, qarışqa sürünməsi, keyimə hissi və ya tam təyin edilə bilməyən ağrı hissi şəklində ortaya çıxa bilər. Bu əlamətlər ayaqları hərəkət etdirməklə, qalxıb dolaşmaqla və ya masaj etməklə rahatlar.
Səyahət, iclaslar, kino, teatr kimi uzun müddət hərəkətsiz qalınması lazım olan sosial mühitlərdə ortaya çıxan bu əlamətlər, qalxıb yürümə ehtiyacı tələb edəcəyi üçün xəstələrin həyatında çox ciddi mənfiliiklərə səbəb ola bilər.
Həmçinin bu əlamətlərin gecə yatmağa yaxın ortaya çıxması bir çox xəstədə yuxuya dalma və yuxusuzluq problemlərinə səbəb olur. Kifayətsiz yuxu da həyat keyfiyyətini aydın şəkildə aşağı salır.
NAS yaşayan xəstələr əgər düzgün diaqnoz almamışlarsa bu şikayətlərinin başqa xəstəliklərə bağlı ola biləcəyini düşünə bilərlər. Ya da əksinə baxsaq, illərdir yuxusuzluq çəkən və müalicəyə baxmayaraq yata bilməyən bir çox xəstənin yuxusuzluğunun səbəbi narahat ayaqlar sindromu ola bilər. Bu xəstələr narahat ayaq sindromunun müalicə edilməsi ilə rahatca yata bilərlər.
Narahat Ayaqlar Sindromunun Əlamətləri Nələrdir?
– Ayaqlarda narahatlıq və ya tam təyin edilə bilməyən his və duyumsamalara bağlı olaraq, ayaqları hərəkət etdirmə ehtiyacı – Bu his və duyumsamaların hərəkətsiz qalmaq, oturmaq və yatmaq kimi ‘istirahət vəziyyətlərində’ ortaya çıxması – Bu şikayətlərin, axşam saatlərində və ya gecə ortaya çıxması və ya artması – Ayaqları hərəkət etdirməklə bu narahatlıq hissi və duyumsamaların azalması və ya aradan qalxması olaraq ümumiləşdirilə bilər.
Narahat ayaqlar sindromu olan şəxslərdə bu əlamətlərin hamısı vardır. Həmçinin, xüsusilə axşam saatlərində ortaya çıxan bu əlamətlər, yuxusuzluğa səbəb olurlar.
Narahat Ayaqlar Sindromunun Səbəbləri Nələrdir?
Narahat ayaqlar sindromu diaqnozu qoyulan bir xəstədə altında yatan çox sayda tibbi səbəb ola bilər. Diaqnoz qoyulduqdan sonra bu səbəblər titizliklə araşdırılmalıdır.
Bu səbəblər belə sıralana bilər: – Dəmir çatışmazlığı – Böyrək xəstəliyi – Parkinson xəstəliyi – Revmatoloji xəstəliklər – Sinir ucu pozğunluğu (polineyropatiya) – Xüsusilə son üç ayı olmaq üzrə hamiləlik – Bəzi vitaminlərin və mineralların çatışmazlığı
Həmçinin bəzi antidepresanlar və allergiya dərmanları, narahat ayaqlar sindromunun ortaya çıxmasında və ya şiddətlənməsində rol oynayırlar.
Kafein, alkoqol və siqaret istehlakı da mövcud narahat ayaqlar sindromu əlamətlərini şiddətləndirə bilər.
Narahat Ayaqlar Sindromunun Diaqnozu və Müalicəsi
Diaqnoz, yuxu təbabəti və yuxu xəstəlikləri ilə bağlı ixtisaslaşmış həkimlərin, ətraflı xəstəlik hekayəsi alması və təfərrüatlı müayinə etməsi ilə qoyulur.
Narahat ayaqlar sindromununa səbəb ola bilən digər səbəbləri istisna etmək, varsa müşayiət edən başqa yuxu pozğunluqlarını müəyyən etmək üçün də, bəzi qan araşdırmaları ilə yuxu testi (polisomnqrafiya) və EMG kimi araşdırmalar aparıla bilər.
Narahat ayaq sindromunun müalicəsində bir çox dərman seçimi mövcuddur. Lakin dərman müalicəsinə başlamazdan əvvəl, ilk olaraq, varsa müşayiət edən xəstəliklərin və metabolik pozğunluqların müalicə edilməsi və düzəldilməsi lazımdır.
Bəzən bu səbəblərin düzəldilməsi çox vaxt xəstəliyin aradan qaldırılmasını təmin edə bilər. Yenə də bəzən, asanlaşdırıcı səbəblərin (anemiya, vitamin çatışmazlığı və s.) müalicə edilməsinə və düzəldilməsinə baxmayaraq şikayətlər davam edə bilər.
Belə vəziyyətlərdə əgər şikayətlər yüngül şiddətdə və davamlı deyilsə masaj, isti/soyuq tətbiqləri, məşq, tetikləyici dərmanlardan və kafeindən uzaq durmaq kimi üsullarla uğurlu nəticələr əldə edilə bilər.
Narahat ayaq sindromunun əlamətləri orta və şiddətli səviyyədə isə dərman müalicəsi başlanır. Dərman müalicəsi ilə xəstələrin çoxunda olduqca sevindirici nəticələrə çatmaq mümkündür.
Dərman müalicəsinə baxmayaraq şikayətləri artan və ya gündüzə sürüşən hallarda kombine müalicələr tətbiq edilərək xüsusi tədbirlər alınmalıdır.
Xəstəlik həyat boyu alovlanma və iyiləşmə dövrləri ilə dalğalı bir gedişat izləyə bilər. Xəstəlik əlamətləri bəzən azala bilər, hətta yoxa çıxa bilər. Lakin bir müddət sonra xəstəlik əlamətləri təkrar ortaya çıxa bilər.
Dəmir çatışmazlığı, stress, ağır məşq, alkoqol, siqaret və kafein xəstəlik əlamətlərinin şiddətinin artmasında və tetiklənməsində rol oynayan amillərdir.
YUXU APNESİ
Yuxu zamanı nəfəsin 10 saniyədən uzun müddətli dayanmasına ‘apne’ adı verilir. Apne adlandırılan bu tənəffüs dayanmalarının, yuxuda müəyyən bir saydan çox təkrarlanması vəziyyətinə də ‘Yuxu Apne Xəstəliyi’ adı verilir.
Yuxu apnesi yaşayan xəstələr gecə boyu təkrarlanan nəfəs dayanmaları və xoruldama səbəbilə keyfiyyətli bir yuxu yuxa bilmirlər. Nəfəs dayanmaları səbəbilə yuxu müddətində qandakı oksigen səviyyəsi düşür. Aşağı oksigen səviyyəsi səbəbilə beyin və ürək başda olmaq üzrə çox sayda toxuma və orqan stress altına girir. Gecə boyu yaxşı oksigenlənə bilməyən toxumalar və keyfiyyətsiz yuxu səbəbilə səhər yorğunluğu, sərsəmlik hissi, yuxunu tam ala bilməmə səbəbilə ortaya çıxan yuxusuzluq hissi, gün ərzində həddindən artıq yuxu istəyi, konsentrasiya çətinliyi kimi şikayətlər ortaya çıxır.
Bu şikayətlər səbəbilə şəxsin iş həyatı, sosial həyatı və ailə həyatı mənfi təsirə məruz qalır. Həddindən artıq yuxululuq və konsentrasiya çatışmazlığı səbəbilə yol qəzaları və iş qəzaları riski artar. Həmçinin hər gecə təkrarlanan bu vəziyyət ürək-damar və beyin damar xəstəlikləri kimi ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər.
Bu səbəblərdən dolayı, yuxu apnesi ciddi bir xəstəlikdir. Tanınması və düzgün müalicə edilməsi olduqca vacibdir.
Yuxu Apnesi Kimlərdə Daha Çox Görülür?
Çəki artıqlığı olanlarda, obezlərdə, boyun diametri artmış olanlarda (qadınlarda 38 sm, kişilərdə 43 sm-dən çox), burun və boğaz bölgəsinin anatomik quruluşu (qısa və geniş boyun, darallaşmış hava yolu), siqaret və alkoqol istifadə edənlərdə yuxu apne xəstəliyi daha tez-tez ortaya çıxır.
Həmçinin istifadə edilən bəzi dərmanlar, yaş və genetik amillər də yuxu apnesinin ortaya çıxmasında rol oynayan digər amillərdir.
Yuxu Apnesinin Əlamətləri Nələrdir?
Adətən yuxu apnesinin əlamətlərini xəstənin həyat yoldaşı, yatak partneri və ya yaxınları fərq edirlər. Yuxu apneli xəstələr çox vaxt yuxuda nəfəs dayanması və ya xoruldama vəziyyətindən xəbərdar belə deyillər.
Yuxu apnesinin əsas əlamətləri: – Xoruldama, – Gündüz həddindən artıq yuxu halı və – Xəstənin yaxınları tərəfindən fərq edilən yuxuda tənəffüs dayanması olaraq ümumiləşdirilə bilər.
Bu tipik əlamətlər xaricində, yuxuda baş, boyun və gövdədə tərləmə, gecə boğulma hissi və ürək döyüntüsü ilə oyanma, gecə tez-tez sidiyə çıxma, səhər yorğun qalxma, səhər baş ağrıları, gün ərzində halsızlıq, əsəbilik, konsentrasiya çətinliyi və depressiv əhval-ruhiyyə kimi əlamətlər görülə bilər.
Bəs Sizdə Yuxu Apnesi Ola Bilərmi?
- Yuxuda şiddətli xoruldamanız varmı?
- Yuxuda, həyat yoldaşınızın və ya yaxınlarınızın diqqətini çəkən ‘nəfəs dayanması’ şikayəti varmı?
- Gün ərzində özünüzü həddindən artıq yuxulu, yorğun və ya yuxusuz hiss edirsinizmi?
- Səhərlər yataqdan qalxanda özünüzü yorğun hiss edirsinizmi?
- Səhərlər baş ağrısı ilə oyanırsınızmı?
- Gün ərzində enerjisizlik, istəksizlik, motivasiya düşüklüyü varmı?
- Cinsi istəksizlik və ya cinsi performansda düşüklük yaşayırsınızmı?
- Çəki vermək üçün çalışmanıza baxmayaraq çəki verə bilmirsinizmi?
Bu sualların bir neçəsinə cavabınız ‘bəli’ isə yuxu apnesi baxımından mütləq bir mütəxəssisə müraciət etməlisiniz…
Yuxu Apnesi Diaqnozu Necə Qoyulur?
Yuxuda xoruldama, nəfəs dayanması və gündüz həddindən artıq yuxululuq şikayətləri ilə birlikdə yuxu apnesinin digər əlamətləri də olan xəstələrdə ‘yuxu apnesi’ diaqnozu ‘yuxu testi’ yəni ‘polisomnqrafiya’ ilə qoyulur.
Yuxu testi (polisomnqrafiya) yuxu laboratoriyasında xəstənin bir gecə yatırılması ilə aparılır.
Test zamanı beyin dalğaları, göz hərəkətləri, burun və ağızdan keçən hava axını, sinə və qarın hərəkətləri, ürək ritmi, toxumalardakı oksigen dəyərləri və ayaq hərəkətləri qeydə alınır.
Bu qeydlər araşdırıldığında yuxuda xoruldama və ya tənəffüs dayanması varmı, varsa nə qədər tez-tez və nə qədər şiddətli kimi suallara cavab tapılmış olur. Bu məlumatlar yuxu apnesi diaqnozunun qoyulmasında vacib olduğu kimi, müalicəsinin planlaşdırılmasında da olduqca vacib məlumatlardır.
Həmçinin yuxu testi zamanı qeydə alınan beyin dalğaları, göz hərəkətləri və ayaq hərəkətləri ilə yuxu apnesi xaricindəki çox sayda yuxu xəstəliyi haqqında da məlumatlar əldə edilmiş olur. Yuxu apnesi ilə birlikdə başqa yuxu xəstəliyi mövcudluğu da müəyyən edilmiş olur.
Yuxu Apnesi Necə Müalicə Edilir?
Diaqnoz qoyulduqdan sonra çəki, obezlik, alkoqol və yuxu verici dərman istifadəsi, yatış mövqeyi kimi yuxu apnesini artırıcı amillər müəyyən edilməli və tədbir görülməlidir.
Yuxu apnesi müalicəsində dərman istifadəsi söhbət mövzusu deyil.
Bu gün üçün yuxu apnesi müalicəsində ən təsirli və ən yaygın müalicə üsulu ‘pozitiv hava yolu basıncı (PAP)’ müalicəsidir.
PAP müalicəsi
Xüsusi dizayn edilmiş, kiçik, yatak başına qoyula bilən, daşına bilən cihazlar köməyi ilə aparılır və bu məqsədlə ən tez-tez olaraq davamlı hava basıncı verən CPAP cihazları istifadə edilir.
CPAP cihazları, xəstənin narahat olmayacağı şəkildə, yuxuda verdikləri pozitiv hava basıncı ilə hava yollarının davamlı açıq qalmasını təmin edərək apnelərin və xoruldamanın qarşısını almış olurlar. Beləliklə gecə boyu sağlam şəkildə yuxu yatan xəstələrdə, müalicənin ilk günündən etibarən yuxululuq halı, yorğunluq halı düzəlir. Xəstələr səhər dinc qalxmağa başlayırlar və gün ərzində enerjili olurlar. O qədər ki, PAP müalicəsi istifadə edən çox sayda xəstə bu sürətli iyiləşməni ‘bu günə qədər heç yuxumamışam’ və ya ‘yenidən doğuldum’ kimi cümlələrlə təsvir edirlər.
Cərrahi Müalicə
Yuxu apnesinin bu gün üçün ən təsirli müalicəsi PAP müalicəsidir. Lakin bəzi hallarda, xüsusilə üst hava yolunda aydın bir daralma müəyyən edilmişsə daralmanın aradan qaldırılmasına yönəlik cərrahi müalicə tətbiq edilə bilər.
Yuxu Apnesi Müalicə Edilməzsə Nə Olur?
Yuxu apnesi müalicəsindəki məqsəd yalnız xoruldamanı aradan qaldırmaq və xoruldamanın ətrafına verdiyi narahatlığı aradan qaldırmaq deyil.
Yuxu apnesi müalicə edilmədiyində, həyatı təhlükə altına atan çox sayda xəstəliyə səbəb ola biləcəyi kimi yuxuda ölümə də səbəb ola bilər!
Müalicə edilməyən yuxu apnesi:
– Yuxuda qəfil ölümlərə
– İnsulta və iflicə
– Ürək krizlərinə
– Ürək böyüməsi və ürək çatışmazlığına
– Ürəkdə ritm pozğunluqlarına
– Erkən yaşda, müalicəyə dirençli hipertensiyaya
– Cinsi istəksizlik və iktidarszlıq problemlərinə
– Həddindən artıq yuxululuq halı nəticəsində ölümcül iş qəzaları və yol qəzalarına
– Həddindən artıq yorğunluq, motivasiya itkisi, konsentrasiya itkisi və unutqanlığa
– İnsulin dirəncinə, şəkər xəstəliyinə meylliliyi və şəkər xəstəliyi ilə birlikdə obezliyə
– Həddindən artıq əsəbilik, narahatlıq, depressiya və xroniki keçməyən baş ağrılarına səbəb ola bilər!
İDİOPATİK HİPERSOMNİ
Hipersomni, oyaq qalınması lazım olan gün ərzində, yuxululuq halı, qeyri-iradi şəkildə mürgüləmə, yuxuya qarşı dura bilməyərək yuxuya getmə və ya oyaqlığın saxlanıla bilməməsi olaraq təyin edilə bilər. Qalxanvari vəzin az işləməsi (hipotiroidi), şəkər xəstəliyi, dərman yan təsiri, Parkinson xəstəliyi və ya yuxu məhrumlığı kimi çox sayda xəstəlik və tibbi vəziyyətə bağlı olaraq ortaya çıxa bilər. Həmçinin, yuxu apnesi başda olmaq üzrə, bütün yuxu xəstəlikləri də yuxu quruluşunu və keyfiyyətini pozaraq, müddətini qısaltaraq hipersomniyə səbəb ola bilərlər. Lakin hipersomnilər, tez-tez heç bir xəstəliyə və tibbi səbəbə bağlı olmadan ortaya çıxır. Hansı səbəbdən ortaya çıxsa da çıxsın, hipersomnilər diqqətlə nəzərdən keçirilməli, səbəbi yaxşı müəyyən edilməli və müalicə edilməlidir. Müalicə edilməyən hipersomnilər peşə həyatını, sosial əlaqələri mənfi təsir edə biləcəyi kimi, həyatı təhlükə altına ata biləcək iş qəzalarına və yol qəzalarına səbəb ola bilərlər.
İdiopatik Hipersomni isə səbəbi bilinməyən və ya altında yatan bir səbəb tapılmayan hipersomnilərə verilən addır. Adətən 25 yaşın altında başlayır. Qadınlarda daha tez-tez görülür və xroniki bir xəstəlikdir. Gün ərzində davamlı və şiddətli yuxululuq halı vardır. Gün ərzində bu yuxu halına qarşı durula bilmir və qeyri-iradi gündüz yuxuları ortaya çıxır. Qeyri-iradi gündüz yuxularına baxmayaraq xəstələr dinclənə bilmirlər, yuxularını ala bilmirlər. Xəstələr gecə yuxusu sonrası və ya gündüz yuxusu sonrası oyanmaqda çətinlik çəkirlər. Elə ki saat zəngi, xüsusi oyatma üsulları və qıcıqlandırıcılar ilə belə oyana bilmirlər. Oyandıqlarında da yuxu sərxoşluğu yaşaya bilərlər. Bu xəstələr gündüz vaxtı davamlı mürgüləmə və yuxu halında olduqları üçün sosial həyatlarını və iş həyatlarını davam etdirməkdə çətinlik çəkirlər. Məktəb uğursuzluqları, iş uğursuzluqları kimi səbəblərdən maddi və mənəvi itkilərə məruz qala biləcəkləri kimi, həyatı təhlükə altına ata biləcək qəzalarla da üz-üzə qala bilərlər. Bu səbəbdən xəstəliyin düzgün tanınması və müalicə edilməsi olduqca vacibdir.
NARKOLEPSİ
Narkolepsidə ən tez-tez görülən və ilk ortaya çıxan əlamət ‘hipersomni’ yəni həddindən artıq yuxululuq halıdır. Gün ərzində təkrarlanan, qarşısı alına bilməyən, qısa yuxular şəklində ortaya çıxır.
Narkolepsi xəstələri, gün ərzində tipik olaraq qısa müddətlərlə yuxuya gedirlər və bu yuxulardan ‘dinclənmiş, təzələnmiş’ olaraq oyanırlar. Lakin bir neçə saat sonra yenə yuxulu hala gəlirlər. Həddindən artıq yuxululuğa (hipersomni) səbəb olan digər yuxu xəstəlikləri və tibbi vəziyyətlərdən fərqli olaraq, narkolepsi xəstələrində görülən gündüz mürgüləmələri tipik olaraq ‘qısa müddətli və dinləndirici’ mürgüləmələrdir. Qısa müddətli, dinləndirici və qarşısı alına bilməyən yuxu hücumları gün boyu təkrarlanır. Yuxu hücumları o qədər qəfil və şiddətlidir ki yemək yeyərkən, biri ilə söhbət edərkən, yeriyərkən və ya nəqliyyat vasitəsi idarə edərkən ortaya çıxa bilər.
Bəzi narkolepsili xəstələrdə coşqu, gülmək, sevinmə və sürprizlərlə üz-üzə qalmaq kimi duyğulanımı qəfil dəyişdirən vəziyyətlərdə bədəndə qəfil güc itkisi yarana bilər. Bu vəziyyətə ‘katapleksiya’ adı verilir. Katapleksiya tutmaları zamanı şüur açıqdır. Qollarda, ayaqlarda, boyunda, ağızda və göz qapaqlarında olan əzələlər hərəkət etdirilə bilməz. Xəstələr bu səbəbdən qəfil hərəkətsiz qalırlar. Bir mənada əzələləri müvəqqəti olaraq iflic olur. Bu vəziyyət adətən qısa müddətlidir. Bir neçə saniyədə aradan qalxa biləcəyi kimi bir neçə dəqiqəyə qədər uzana bilər. Düzəlmə halı da qəfildir və öz-özünə tam olaraq düzəlir. Katapleksiya tez-tez və şiddətlə ortaya çıxarsa, xəstələr gülməkdən, qəhqəhə atmaqdan və sevinməkdən çəkinər hala gələ bilərlər.
Narkolepsiyə zaman içində ən tez-tez əlavə olan vəziyyət katapleksiya olaraq qalaraq, xəstələrin yarıdan çoxunda yuxuya dalarkən və ya oyanarkən ortaya çıxan yuxular və qaraba basan əlavə ola bilər. Narkolepsi xəstələrində yuxuya dalarkən və ya yuxudan oyanarkən görülən yuxular heyvan, insan və ya maraqlı vizual obyektlər şəklindədir və bəzən də yuxu ilə birlikdə toxunma, eşitmə və hərəkət hissi müşayiət edə bilər. Bu səbəbdən yuxular qorxuducu və travmatik ola bilər.
Qaraba basan (yuxu iflici) yuxudan oyaqlığa keçərkən, və ya oyaqlıqdan yuxuya keçərkən ortaya çıxan əzələ iflicidir. Bu vəziyyətdə xəstə hərəkət edə bilməz. Xəstə tərpənə bilmədiyi kimi nəfəs ala bilmədiyi hissinə qapıla bilər. Birlikdə yuxu oyaqlıq arasında yuxu bənzəri görüntülər müşayiət edə bilər. İlk dəfə yaşandığında xəstə üçün olduqca qorxuducudur.
Bu qədər maraqlı və müxtəlif əlamətləri olan narkolepsi adətən 15-25 yaş arasında ortaya çıxır. Genetik tərəfi olduğu müzakirə edilir, lakin hələ sübut edilməmişdir. Beyində oyaqlığı təmin edən ‘hipokretinerjik’ sistemin pozğunluğuna bağlı ortaya çıxdığı düşünülür. Narkolepsiyə meylli olan şəxslərdə infeksiyalar, həddindən artıq stress və peyvəndləmə sonrasında ortaya çıxa biləcəyi bilinir.
Narkolepsi diaqnozu yuxu laboratoriyasında bütün gecə boyu aparılan ‘yuxu testi (polisomnqrafiya) ilə qoyulur. Polisomnqrafiya araşdırmasında REM yuxusunun çox erkən ortaya çıxması söhbət mövzusudur. Belə şəxslərdə yuxu testinin ertəsi günü aparılan ‘çoxlu yuxu latans testi’ ilə diaqnoz dəqiqləşdirilmiş olur. Yuxu testində, normalda gecənin ikinci yarısında görülməsi lazım olan REM mərhələsinin yuxunun dərhal başında görülməsi, ertəsi gün aparılan çoxlu yuxu latans testində yuxuların REM yuxusu ilə başlaması olduqca tipikdir.
Narkolepsi müalicəsi yuxu hücumlarının müalicəsi, varsa katapleksiya hücumlarının aradan qaldırılması, yuxuya dalarkən və ya oyanarkən ortaya çıxan yuxu və yuxu iflicinin aradan qaldırılması prinsipinə əsaslanır. Dərman müalicələri ilə birlikdə dərman xarici davranışsal müalicə yanaşmaları da faydalıdır. Narkolepsi diaqnozu və müalicəsi, ixtisaslaşma və müntəzəm izləmə tələb edən bir prosesdir.
DİGƏR SƏBƏBLƏR
Kleine – Levine Sindromu
Ən az iki gün ola bilən, bəzən də bir neçə həftəyə qədər uzana bilən, gündə 16 saatdan çox yatma ilə ortaya çıxan həddindən artıq yuxulu dövrlər ilə xarakterizə olunur. Bu yuxulu dövrləri ildə ən az bir dəfə ortaya çıxır və yuxulu dövrləri arasında yuxu baxımından tamamilə normal dövrləri vardır. Yuxululuq dövrləri zamanı xəstələr, yalnız yemək və tualet ehtiyacları üçün oyanırlar. Həmçinin yuxululuq dövrlərində həddindən artıq yemək yemək, həddindən artıq cinsi istək, narahatlıq, təcavüzkarlıq kimi davranış pozğunluqları görülə bilər. Həmçinin bu dövrdə anlama çətinliyi, qavrama çətinliyi də ortaya çıxa bilər. Lakin xəstələrin çoxu bu əlamətlər olmadan, yalnız təkrarlanan həddindən artıq yuxululuq dövrləri ilə əlamət verirlər. Kleine – Levine Sindromu nadir rast gəlinən bir yuxu xəstəliyidir. Adətən yeniyetməlik çağında başlayır. Kişilərdə qadınlara nisbətən daha tez-tez görülür. Niyə ortaya çıxdığı mövzusunda kifayət qədər məlumat mövcud deyil. Meylli şəxslərdə həddindən artıq alkoqol istifadəsi, infeksiyalar, anesteziya almaq və baş travması kimi amillər xəstəliyin ortaya çıxmasını tetikləyə bilər.
Kleine – Levine Sindromlu xəstələrdə, həddindən artıq yuxululuq dövrləri və bu dövrlərdə ortaya çıxan həddindən artıq cinsi istək, həddindən artıq yemək yemə və təcavüzkarlıq kimi davranış dəyişiklikləri ciddi fiziki və ruhi problemlərə səbəb ola bilər. Bu səbəbdən düzgün tanınması və müalicə edilməsi olduqca vacibdir. Yuxulu dövrlərdə tətbiq edilən müalicələrin yanı sıra qoruyucu dərman müalicələri ilə bir çox xəstədə müsbət nəticələr əldə edilə bilər.
Adet Dövrü İlə Əlaqəli Həddindən Artıq Yuxululuq (Menstrual Hipersomni)
Adet dövrü ilə əlaqəli həddindən artıq yuxululuq, adet başlamasından sonra ilk aylarda ortaya çıxan və adet periyodlarının son həftəsində inkişaf edən yuxu pozğunluğudur. Həddindən artıq yuxululuğun adet dövründə ortaya çıxan həddindən artıq yuxululuğun səbəbi olaraq ‘progesteron’ hormonu günahlandırılmışdır. Bu səbəbdən müalicədə progesteronun baskılanması hədəflənir və bu məqsədlə bəzi hormonal dərmanlar istifadə edilə bilər. Lakin bu yanaşmaya baxmayaraq xəstələrin vəziyyətinə görə, həkimin müəyyən edəcəyi doz və müddətdə, digər həddindən artıq yuxululuq vəziyyətində istifadə edilən müalicələrə müraciət edilə bilər.
YUXU TERRORU
Yuxu Terroru (Gecə Terroru, Pavor Noktürnus)
Adətən uşaqlıq dövründə və 5-7 yaşları arasında tez-tez görülən bir parasomni növüdür. Uşaqlarda 3-6% nisbətində görülür, böyüklərdə isə 1%-dən az görülür. Yuxunun ilk yarısında, dərin yuxuda ortaya çıxır. Yataqda qəfil doğrulma sonrasında, üzdə dəhşət və qorxu ifadəsi ilə birlikdə boş baxma, ağlama, qışqırma, hay-küy salmaq və mənasız səslər çıxarma görülür. Bu əlamətlərə göz bəbəklərində böyümə, üzdə qızarma, tərləmə, ürək döyüntüsü və tez-tez nəfəs alıb vermə kimi əlamətlər müşayiət edir. Bəzən, hücumların sonuna doğru yataqdan çıxıb qaçma şəklində yaralanmağa səbəb ola biləcək davranışlar əlavə ola bilər. Yuxu terroru hücumları 30 dəqiqəyə qədər uzana bilər və xəstə baş verənləri ya yadda saxlaya bilmir və ya qismən yadda saxlaya bilər. Bütün bu hadisələr baş verib qurtararkən xəstəni oyatmaq çox çətindir. Buna baxmayaraq xəstə oyandırılarsa təcavüzkarlıq, zehni qarışıqlıq kimi əlamətlər ortaya çıxa bilər.
Yuxu Terroru Müalicəsi
Dərman müalicəsindən əvvəl, yuxu terrorunu tetikləyici amillərin müəyyən edilməsi və qarşısının alınmasının yanı sıra xəstənin təhlükəsizliyi üçün bəzi vacib tədbirlər alınmalıdır. Hücumlar zamanı xəstənin yaralanmasına və zərər görməsinə səbəb ola biləcək obyektlərin xəstənin yatdığı mühitdən uzaqlaşdırılması təmin edilməlidir. Yuxu məhrumlığının, yuxu və qidalanma saatlərindəki düzensizliklərin və yuxu öncəsi sinir sisteminə təsir edən dərman və maddələrin istifadəsinin yuxu terroru hücumlarını artıracağını unutmamaq lazımdır. Yuxu terroru hücumlarının gecə dərin Non-REM yuxusunda, yuxunun ilk 1/3-lük hissəsində ortaya çıxdığını düşünsək, Non-REM yuxusunu azaltmaq məqsədi ilə edilən günorta yuxuları hücumları azaltmaqda təsirli ola bilər. Hücumların gəliş vaxtı müəyyən edilə bilmişsə, proqramlaşdırılmış oyatma tətbiqi ilə gözəl nəticələr əldə edilə bilər və hücumların qarşısı alına bilər. Yuxu öncəsində xəstənin tualet ehtiyacının aradan qaldırılaraq sidik kisəsinin boşaldılması da hücumların qıcıqlandırılmasının qarşısını almaqda təsirli ola bilər. Bu tədbirlərə baxmayaraq cavab alınmayan xəstələrdə, bu tədbirlərlə birlikdə dərman müalicələri tətbiq edilməsi lazım gələ bilər.
YUXUGƏZƏRLİK
Yuxugəzərlik, digər adı ilə ‘somnambulizm’ adətən yuxunun ilk yarısında ortaya çıxan, qəfil qalxıb oturma, yataqdan çıxıb yürümə və qaçma kimi fəaliyyətlər olaraq təyin edilə bilər.
Hücum zamanı pəncərə açma, balkona çıxma, evdən bayıra çıxma, hətta nəqliyyat vasitəsi idarə etmə kimi daha mürəkkəb, lakin məqsədsiz davranışlar da görülə bilər. Bu davranışlar zamanı xəstə, dərin yuxuda olduğu üçün oyandırılmır. Ertəsi gün xəstəyə bu davranışları danışıldığında yadda saxlaya bilmir. Yuxugəzərlik 15 yaşın altında ən tez-tez 8-12 yaşları arasında görülür. Uşaqlıq dövründə görülmə tezliyi 17% civarında olaraq qalaraq böyüklərdə isə bu nisbət çox daha aşağıdır.
Yuxugəzərlik Müalicəsi
Dərman müalicəsindən əvvəl, yuxugəzərliyi tetikləyici amillərin müəyyən edilməsi və qarşısının alınmasının yanı sıra xəstənin təhlükəsizliyi üçün bəzi vacib tədbirlər alınmalıdır. Yuxugəzərlik hücumları zamanı xəstənin yaralanmasına və zərər görməsinə səbəb ola biləcək obyektlərin xəstənin yatdığı mühitdən uzaqlaşdırılması təmin edilməlidir. Pəncərələr və qapılar kilidli saxlanmalı, avtomobil açarı və ya təhlükə yarada biləcək yanan, yandıran, partlayıcı və yaralayıcı obyektlər ətrafdan uzaqlaşdırılmalıdır. Ev dösməsi yumşaq bir maddə ilə örtülməli, varsa pilləkən boşluqlarına çıxışı maneə edən tədbirlər alınmalıdır. Yuxu məhrumlığının, yuxu və qidalanma saatlərindəki düzensizliklərin və yuxu öncəsi sinir sisteminə təsir edən dərman və maddələrin istifadəsinin yuxugəzərlik hücumlarını artıracağını unutmamaq lazımdır. Yuxugəzərlik hücumlarının, gecə dərin Non-REM yuxusunda ortaya çıxdığını düşünsək, Non-REM yuxusunu azaltmaq məqsədi ilə edilən günorta yuxuları hücumları azaltmaqda təsirli ola bilər. Hücumların gəliş vaxtı müəyyən edilə bilmişsə, proqramlaşdırılmış oyatma tətbiqi ilə gözəl nəticələr əldə edilə bilər və hücumların qarşısı alına bilər. Xüsusilə uşaq xəstələrdə qızdırmanın yüksəlmələrinin yuxugəzərlik hücumlarını artıracağı unutulmamalı və qızdırmalı vəziyyətlərdə sürətlə qızdırma düşürən tədbirlər alınmalıdır. Yuxu öncəsində xəstənin tualet ehtiyacının aradan qaldırılaraq sidik kisəsinin boşaldılması da hücumların qıcıqlandırılmasının qarşısını almaqda təsirli ola bilər. Bu tədbirlərə baxmayaraq cavab alınmayan xəstələrdə, bu tədbirlərlə birlikdə dərman müalicələri tətbiq edilməsi lazım gələ bilər.
OYANMA POZĞUNLUQLARI
Oyanma pozğunluqları çoxunlukla yuxunun ilk yarısında və dərin yuxuda görülür. Adətən qısa müddətlidir. Gözlər açıqdır və şaşqın baxışlar vardır. Adəta ‘baxar – kor’ kimi bir görüntü ortaya çıxır. Hücum zamanı bayırdan müdaxilə edildiyində və ya yönləndirici əmrlər verildiyində cavabsız qalırlar və ya uyğun olmayan cavablar verə bilərlər. Xəstəyə sonradan sorulduğunda ya bu anı heç yadda saxlamır və ya qismən şəkildə yadda saxlaya bilər. Oyanma pozğunluqları adətən beş yaşının altında və yürüməyə yeni başlayan uşaqlarda tez-tez görülür. Bu dövrdə 17% nisbətində görülür ki, bu da yüksək bir nisbətdir. Oyanma pozğunluqları böyüklərdə daha nadirdir və 15-24 yaş arası tez-tez görülür.
Daha çox 5 yaşından kiçik uşaqlarda görülən və yuxudan oyanaraq, yataqdan bayıra çıxmamaq şərti ilə yataqda oturaraq ətrafə şaşqın baxma, anormal qol ayaq hərəkətləri və səslər çıxarma şəklində izlənən oyanma pozğunluğuna Elpenor Sindromu adı verilir. Hücumlar 5-15 dəqiqə davam edə bilər. Oyanma zamanı zehni qarışıqlıq, zehni qarışıqlıq içində aparılan davranışlar görülür, qorxu halı görülməz. Qorxu halı görülmədiyi üçün yataqdan çıxma da söhbət mövzusu olmur.
Həmçinin yuxu ilə əlaqəli cinsi məzmunlu davranışlar və səhər oyanma zamanı özünə gələ bilməmə və ya ciddi səhər sərxoşluğu başqa konfüzyonal oyanma pozğunluqları olaraq qarşımıza çıxa bilər.
Oyanma Pozğunluqlarının Müalicəsi
Oyanma pozğunluqlarına meylli şəxslərdə, oyanma pozğunluqlarını tetikləyə biləcək amillərin müəyyən edilməsi və qarşısının alınması lazımdır. Oyanma pozğunluqları Non-REM yuxu mərhələsində ortaya çıxır. Bu səbəbdən, Non-REM yuxu mərhələsini uzadan yuxu məhrumlığı və həddindən artıq yorğunluqdan çəkinmək lazımdır. Həmçinin müəyyən saatlarda yatmanın təmin edilməsi, yemək saatlərinin tənzimlənməsi və Non-REM müddətini azaldıcı günorta yuxularının tənzimlənməsi olduqca təsirli üsullardır. Bundan başqa oyanma pozğunluqları və konfüzyonal oyanmanı artıra biləcək dərmanlar haqqında xəstələr məlumatlandırılmalı və bu dərmanların istifadəsi məhdudlaşdırılmalıdır. Xüsusilə uşaqlarda, oyanma pozğunluğu və konfüzyonal oyanma hücumları zamanı xəstə yaxınları çox narahat olurlar və xəstəni oyatma səyi içinə girirlər. Belə vəziyyətlərdə xəstəni oyatmağa çalışmanın və oyatmanın, hücumları daha uzun və şiddətli hala gətirəcəyi mövzusunda xəstə yaxınları məlumatlandırılmalıdır. Bütün bu tədbirlərə baxmayaraq oyanma hücumlarının daha tez-tez, daha uzun müddətli və daha şiddətli hala gəldiyi vəziyyətlərdə dərman müalicəsinə müraciət edilə bilər. Oyanma pozğunluqları və konfüzyonal oyanma şəklində ortaya çıxan parasomnilərə diaqnoz qoya bilmək, epilepsiya və digər xəstəliklərdən fərqləndirə bilmək və müalicə edə bilmək ixtisaslaşma tələb edən bir prosesdir. Bu prosesin yuxu təbabəti ilə bağlı nevroloqlar tərəfindən həyata keçirilməsi ən uyğun yanaşmadır.
YUXU İLƏ ƏLAQƏLİ YEMƏ POZĞUNLUĞU
Yuxu ilə əlaqəli yemə pozğunluğu digər Non-REM parasomnilardən fərqli olaraq yuxunun ilk yarısında deyil, hər hansı bir saatında ortaya çıxa bilər.
Ümumi əhaliyə baxıldığında 5% nisbətində görülür. Xüsusilə 20-40 yaş arasında və qadınlarda daha tez-tez görülür. Yuxunun içində ortaya çıxan, oyaqlıq reaksiyasını izləyərək ortaya çıxan, təkrarlayıcı və qeyri-iradi yemə-içmə hücumları ilə xarakterizə olunur. Xəstələr yemə içmə hücumları zamanı normalda istehlak edilən yeməkləri yeyə bildikləri kimi, zəhərli və ya yeyilə bilməyən maddələri və yeməkləri də yeyə bilərlər. Yeməklərin hazırlanması və ya yeyilməsi zamanı mətbəx əşyaları ilə özlərinə zərər verə bilərlər və təhlükəli davranışlarda buluna bilərlər. Zəhərli və ya yeyilməz maddələrin yeyilməsi, mətbəx avadanlıqlarının təhlükəli şəkildə istifadə edilməsi xəstəyə həyatı təhlükə altına ata biləcək zərərlər verə bilər. Adətən yemə hücumları zamanı baş verənləri yadda saxlamırlar. Təkrarlayıcı yemək yemə hücumları çəki artması, obezlik kimi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər.
Yuxu ilə əlaqəli yemə pozğunluğu ilə rastlaşıldığında, bu tabloya səbəb ola biləcək başqa xəstəliklər, tibbi vəziyyətlər və dərman istifadəsi mütləq diqqətlə araşdırılmalı, müalicə buna görə planlaşdırılmalıdır. Həmçinin yuxuda ortaya çıxan epilepsiya tutmalarından da fərqləndirilməlidir. Bu məqsədlə EEG və Yuxu Testi (polisomnqrafiya) araşdırmalarından istifadə etmək lazım gələ bilər.
REM YUXUSU DAVRANIŞ POZĞUNLUĞU
REM Yuxusu Davranış Pozğunluğu (RDP), REM yuxusu zamanı görülən yuxuların məzmunu ilə uyğun olaraq, xəstənin özünə və ətrafına zərər verən, şiddət daxil edən davranış və hərəkətlərdə bulunması olaraq təyin edilə bilər. Bu davranışlar; danışma, gülmə, hay qoparmaq, tutma, boşluğa yumruq atma, təpikləmə, ayağa qalxma və ya yataqdan tullanma kimi yuxunu pozan, xəstəni və ətrafındakıları yaralayıcı potensialı olan anormal və ya zərər verici hərəkətlərlə xarakterizə olunur. Gecədə bir neçə dəfədən çox təkrarlana bilər. Hücum zamanı xəstənin gözləri tez-tez bağlıdır. Xəstə baş verənin fərqində deyil. Gənclərdə daha nadir görülməklə yanaşı 50 yaş üzəri kişilərdə daha tez-tezdir. Həmçinin Parkinson xəstəliyi və bəzi degenerativ beyin xəstəliyi olan şəxslərdə tez-tez görülür. Bunun yanı sıra REM yuxu davranış pozğunluğu diaqnozu qoyulan şəxslərdə irəliləyən illərdə Parkinson xəstəliyi kimi degenerativ xəstəliklərin görülmə ehtimalı daha yüksəkdir.
REM Yuxusu Davranış Pozğunluğu, sürətli göz hərəkətlərimiz ilə xarakterizə olunan, tənəffüsdə və göz hərəkətlərində rol oynayan əzələlərimiz istisna olmaqla bütün əzələlərin iflic halına gəldiyi və yuxuları gördüyümüz yuxu mərhələsi olan REM (Rapid Eye Movement) yuxu mərhələsi zamanı, əzələlərin müxtəlif səbəblərlə aktiv qalması ilə ortaya çıxır. Beləliklə şəxs gördüyü yuxudakı davranışlar istiqamətində mürəkkəb davranış və hərəkətlər nümayiş etdirir. Bir mənada gördüyü yuxunu ‘canlandırır’. Bu canlandırma, xəstələrin yuxuda yaralanmasına səbəb ola bilər. REM yuxusu davranış pozğunluğu olan xəstələrin 33-65%-nin, yuxuda özlərini və ya yatak partnerlərini yaraladıqları, bu yaralanmaların özlərində və yanlarında yatan şəxslərdə morluqlara, sıyrıqlara, kəsiklərə, hətta beyin qanaxmalarına səbəb ola bildiyi bildirilmişdir.
REM yuxusu davranış pozğunluğu diaqnozu yuxu testi ‘polisomnqrafiya’ ilə qoyulur. REM yuxu davranış pozğunluğu müəyyən edilən xəstələrdə altında yatan başqa vacib tibbi və nevroloji xəstəliklərin ola biləcəyi unutulmamalı və bu xəstəliklər istisna edilməlidir. Müalicədə ilk pillə xəstənin və yatak partnerinin təhlükəsizliyini təmin edən xüsusi tədbirlər almaq və xəstə və xəstə yaxınlarını bu mövzuda şüurlandırmaq lazımdır. Həmçinin müalicədə istifadə edilən çox sayda dərman seçimi də xəstənin xüsusiyyətində həkim tərəfindən müəyyən edilməlidir.
QARABA BASAN (YUXU İFLİCİ)
Qaraba basan, yuxu iflici və ya elmi adı ilə ‘təkrarlayıcı təcrid olunmuş yuxu paralizisi’ olaraq da adlandırıla bilər. Yuxuya dalarkən və ya oyanarkən ortaya çıxa bilərlər. Şüur tam olaraq açıqdır. Şəxs baş verəni yadda saxlayır. Hücum zamanı qorxuducu görüntülər, hallyusinasiyalar müşayiət edir. Şəxs bu dəhşətli görüntülər qarşısında qışqırmaq istər səsi çıxmır, hərəkət etmək istər, lakin hərəkət edə bilmir. Bu hücumlar saniyələr içində keçə biləcəyi kimi dəqiqələrlə də davam edə bilər. Hücumların tez-tez təkrarlanması xəstə üçün aydın bir qorxu və stress mənbəyi halına gələrək həyatını mənfi təsir edir.
Ortaya çıxmasının səbəbi yuxuları gördüyümüz REM yuxu mərhələsi ilə əlaqəli pozğunluqdur. Normal şərtlərdə REM yuxusu zamanı tənəffüs əzələləri və göz hərəkətlərini təmin edən əzələlər xaricində bütün bədən əzələləri müvəqqəti olaraq paralitik halda, yəni iflic halındadırlar. Bu müvəqqəti iflic halı, REM yuxusunda görülən yuxuların təsiri ilə şəxsin qol və ayaqlarını hərəkət etdirməsini maneə edərək, bu hərəkətlərdən yarana biləcək və şəxsə zərər verə biləcək yaralanmaların qarşısını almağı təmin etmiş olur.
Qaraba basan olaraq təyin edilən yuxu iflici vəziyyətində isə REM yuxu mərhələsi ilə yuxuya başlama və ya REM yuxu mərhələsi ilə yuxudan oyanma söhbət mövzusudur. Bu səbəbdən yuxuya dalarkən və ya oyanarkən, şüurun açıq olduğu, yuxu bənzəri hallyusinasiyaların görüldüyü, buna qarşın qol və ayaqların hərəkət etdirilə bilmədiyi sıxıntı verən bir klinik mənzərə ortaya çıxır.
Bu klinik mənzərə 30 yaş öncəsində tez-tez görülür. Nadir hallarda ailə xüsusiyyəti daşıyır. Ən vacib tetikləyicisi isə yuxu gigiyena pozğunluğudur.
DƏHŞƏT YUXUSU POZĞUNLUĞU
Dəhşət yuxusu pozğunluğu, REM yuxusunda ortaya çıxan, cəmiyyətdə 2-8% nisbətində görülən bir parasomnidir. Böyüklərdən çox uşaqlıq dövründə tez-tez görülür. 10 yaş öncəsi uşaqlarda çox tez-tez görüldüyü bildirilmişdir. Bir uşaqda dəhşət yuxusu pozğunluğu varsa ‘uşaq istismarı’ baxımından mütləq araşdırılmalıdır.
Dəhşət yuxusu pozğunluğu, REM yuxusu zamanı ortaya çıxan, təkrarlayıcı, uzun davam edən, həyati təhlükə məzmunları olan narahat edən yuxular ilə oyanma şəklində ortaya çıxır. Şəxs oyandığında şüuru açıqdır və ətrafda baş verənin fərqindədir. Yuxu aydın olaraq və dərhal yadda saxlanır. Hadisədən sonra təkrar yuxuya dala bilməmə çox aydındır. Tipik olaraq yuxunun ikinci yarısında ortaya çıxır.
Təkrarlayıcı dəhşət yuxusu hücumları bir müddət sonra şəxsin yatmaqdan çəkinməsinə, əhval-ruhiyyə pozğunluqlarına, məktəb həyatı, iş həyatı və ailə həyatında problemlər yaşamasına, davranış pozğunluqları göstərməsinə, gündüz həddindən artıq yuxululuğuna və gün ərzində halsızlıq, yorğunluq kimi əlamətlər göstərməsinə səbəb ola bilər.
Dəhşət Yuxusu Pozğunluğu müalicəsində istifadə edilə biləcək çox sayda dərman müalicəsi seçiminin yanı sıra, koqnitiv davranışsal terapiyalar, əzələ boşalma texnikaları təhsili, hipnoz və EMDR kimi üsullar da istifadə edilə bilər.
DİŞ XIRXIRTISMA VƏ AYAQ KRAMPILARI
1. DİŞ XIRXIRTISMA (BRUKSİZM)
Diş xırxırdatma və ya elmi adı ilə bruksizm tez-tez görülən bir şikayətdir. Adətən stresli, narahat və gərgin şəxslərdə görülür. Diş sıxma və dişlərin bir-birinə sürtülməsi səbəbilə dişlər zərər görə bilər. Dişlər bu səbəbdən anormal görünməyə başlaya bilər. Xüsusilə çənəni bağlama hərəkəti edən əzələlərdə fəaliyyət artımı və əzələ kütləsində artım görülür. Çənə əzələlərində yorğunluq, ağrı və oyanarkən çənədə kilidlənmə şikayətləri görülə bilər. Həmçinin bu xəstələrdə xüsusilə başın gicgah bölgələrində baş ağrısı şikayəti də müşayiət edə bilər.
Bruksizm Müalicəsi
Gecə Plağı / Oklyuzal Splintlər Bruksizm müalicəsində, dərmanların yanı sıra dərman xarici çox sayda müalicə seçimi mövcuddur. Dərman xarici bu müalicə seçimlərindən ən yaygın istifadə ediləni diş həkimləri tərəfindən hazırlanan, gecə plağı olaraq da bilinen oklyuzal splintlərdir. Bu aparatların məqsədi dişlərdə və çənə oynağında yarana biləcək daimi zərərlərin qarşısını almaq və ağrını aradan qaldırmaqdır. Gecə boyu, bütün yuxu müddətində istifadə edilməlidir. Lakin bəzi xəstələr bu ağız içi aparata uyğunlaşa bilmirlər.
Botoks Tətbiqi Ağız içi aparat istifadə etmək istəməyən və ya ağız içi aparatlarını istifadə edə bilməyən xəstələrdə botulinum toksin tətbiqi təsirli, etibarlı və asan tolere edilə bilən bir üsuldur. Tətbiqi praktikdir. Çənə və gicgah əzələlərinə, uyğun texnika ilə münasib dozda aparıldığında olduqca yaxşı nəticələr əldə edilir. Həkimin təklif edəcəyi müəyyən fasilələrlə təkrarlanması lazım gələ bilər.
Koqnitiv və Davranışsal Yanaşmalar Psiko-davranışsal üsullar, boşalma və biogeridə bildirim təhsil proqramları ilə hipnoz koqnitiv və davranışsal müalicə yanaşmalarına nümunə olaraq sayıla bilər. Lakin bu üsulların heç birisinin yuxuda diş xırxırdatma (bruksizm) üzərindəki təsirləri nəzarətli çalışmalarla təsdiqlənə bilməmişdir.
2. YUXUDA AYAQ KRAMPLARI
Gecə, yuxuda ayaqlarda ortaya çıxan, ağrılı əzələ spazmları olaraq təyin edilə bilər. Adətən 60 yaş üzərində görülür və yaş artımı ilə birlikdə görülmə tezliyi getdikcə artar.
Yuxuda və xüsusilə ayaqlarda ortaya çıxan bu büzülmələrin səbəbi tam olaraq aydın olmasa da, elektrolit pozğunluqları, damar xəstəlikləri, istifadə edilən bəzi dərmanlar, hamiləlik, beldə onurğa kanalı daralması kimi çox sayda xəstəlik və tibbi vəziyyət məsul tutulur.
Bunun yanı sıra yuxuda ayaq kramplarının, hərəkətsiz və sakit həyat tərzli olan şəxslərdə daha tez-tez görüldüyü də bilinir.
Yuxuda Ayaq Krampları Müalicəsi
Yuxuda ayaq krampları diaqnozu qoyulan bir şəxsdə altında yatan səbəblər araşdırılmalı və kramplara səbəb ola biləcək dərman istifadəsi mütləq sorğulanmalıdır. Hərəkətsiz həyat varsa həyat tərzli dəyişiklikləri edilməli və qidalanma yenidən nəzərdən keçirilərək tənzimlənməlidir.
Yuxuda ayaq kramplarının müalicəsində istifadə edilə biləcək dərmanlara aid olaraq sübuta əsaslanan çox az sayda tapıntı vardır. Bu az sayda dərman müalicə seçimlərinin başında kinin törəmələri, karbamazepin, qabapentin, maqnezyum, kalsiyum kanal blokerleri, B12 vitamini sayıla bilər. Kinin törəmələri çox təsirli olmasına baxmayaraq ciddi yan təsirləri səbəbilə istifadəsi olduqca məhduddur.
Fiziki müalicə üsullarından passiv uzatma və dərin toxuma masajının məhdud da olsa müalicədə təsiri vardır.
Sorularınız için bize ulaşın +90 544 660 40 10
Bize mesaj yolu ile de ulaşabilirsiniz